SEBELUM masuk pada tiap-tiap teks, kita perlu menimbang sosok penciptanya. Dialah seorang pengusung sastra daerah Tegal, yang bukan hanya sekadar menulis dalam bahasa lokal, tetapi mengangkatnya setara dengan tradisi sastra besar lain. Melalui karyanya, sastra Tegalan menemukan tempatnya dalam bentuk nyanyian, kidung, dan balada.
Ia bukan saja penyair, melainkan juga pembaharu: menghadirkan puisi pendek Kur 267 bersama Dwi Ery Santoso sebagai aliran baru dalam dunia kepenyairan Tegalan. Yang khas dari ciptaannya adalah keberanian menyinggung hal-hal puitis yang berpijak pada kehidupan nyata: cinta, duka, pengkhianatan, kesetiaan, bahkan sampai pada dunia mistis seperti paneluhan (santet). Semua itu diramu dengan diksi syair lagu Tegalan yang lugas, namun dalam.
Adalah seorang novelis, wartawan, dan pelopor Sastra Tegalan, Lanang Setiawan, yang namanya cukup dikenal luas ketika menerima Hadiah Sastra Jawa Rancagé tahun 2011. Dalam perjalanan kepenulisannya, Lanang menempatkan bahasa Tegal bukan sekadar dialek daerah, tetapi sebagai medium sastra yang sahih.
Selain produktif menulis novel dan berita, ia juga rajin melahirkan puisi. Puisinya khas: kadang lirih dan melankolis, kadang lantang dan politis, kadang pula mengulik kembali sejarah lokal Tegal yang penuh legenda. Dari buku antologi puisi bertajuk "Gladiator Jawa" karya-karyanya, dapat kita lihat pertautan antara suara batin pribadi dengan kesadaran kolektif sejarah dan kemanusiaan.
Mari kita kupas satu per satu syair lagu ciptaannya yang disajikan.
BALADA KUR 267
Nyong kowen bying
Ngeroncé sanduwur kluwung 2x
sanduwur kluwung
nyong Ngeroncé...
Demen
Paribasan udan
Prosesé ora dadakan
Dandan
Porét bérag gaspol
Lambang perawan subur lincah
Mei
Wulan istimewa
Umurmu telu enem
Ultah
Tanda gusti welas
Dinamu kanggo apa
Nyong kowen bying
Ngeroncé sanduwur kluwung 2x
sanduwur kluwung
nyong Ngeroncé...
Slawi, Mei 2024
Syair lagu Balada ini dibuka dengan pengakuan personal: “Nyong kowen bying / Ngeroncé sanduwur kluwung”. Kata ngeroncé mengandung makna menyusun, merangkai, namun di sini ia dipakai dalam konteks lirih: merangkai perasaan, memaknai cinta.
Ada bait “Demen / Paribasan udan / Prosesé ora dadakan” yang menegaskan bahwa cinta bukanlah sesuatu yang instan, melainkan sebuah proses. Lalu bagian “Dandan / Porét bérag gaspol / Lambang perawan subur lincah” menghadirkan simbol sensual, perawan yang masih penuh energi.
Unsur waktu hadir dalam “Mei / Wulan istimewa / Umurmu telu enem” – sebuah tanda ulang tahun, yang kemudian dipertegas: “Ultah / Tanda gusti welas / Dinamu kanggo apa”. Jadi, balada ini menggabungkan perayaan personal dengan refleksi eksistensial: hari lahir bukan sekadar tanggal, tapi pertanyaan bagi tujuan hidup.
Pada syair lagu berjudul Wuyung, Lanang Setiawan menulis seperti ini:
WUYUNG
Yén ana wong wadon nang jero dadané sampéyan,
Ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong
Sing sadina-dina nyangga wuyung
Adong ana uwong wadon nang jero impéné sampéyan,
ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong.
sing ora sanggup nyangga sintru.
Kangené enyong kaya panas nunggu udan.
Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé
Sadina-dina, nyong nyangga wuyung.
Nyong nyangga wuyung, sadina-dina.
Rasa wuyung kiyé sadawané zaman.
Maring sampéyan nyong rindu kesumat.
(Aja dusta, aja mbodoni)
Nyong ora sanggup pisah.
(Aja dusta, aja mbodoni)
Nyong ora sanggup nyangga sintru.
(Aja mbodoni, aja gawé kuciwa)
Nyong ora sanggup urip déwékan.
Adong ana uwong wadon nggandul nang ati sampéyan,
ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong.
sing ora sanggup nandang siksa.
Kangené enyong kaya panas nunggu udan.
Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé
Slawi, 2024
Syair ini membicarakan cinta yang menyala tanpa henti. Kata kunci adalah wuyung (kasmaran, rasa rindu yang membakar). “Yén ana wong wadon nang jero dadané sampéyan, ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong” menegaskan penyatuan total: tubuh, jiwa, dan kerinduan melebur ke dalam sosok kekasih.
“Kangené enyong kaya panas nunggu udan” memberi gambaran betapa rindu itu mendesak, menekan, dan menanti pelepasan. Lalu pengakuan, “Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé” – cinta ini tanpa akhir, abadi.
Ada pula peringatan keras: “Aja dusta, aja mbodoni”. Kata-kata itu berulang-ulang, seperti mantra agar cinta tidak ternoda kebohongan. Bila dusta hadir, penyair mengaku “Nyong ora sanggup urip déwékan”. Maka Wuyung adalah elegi cinta yang pasrah sekaligus mendesak: cinta atau hancur.
Mari kita cermati syair lagu lainnya:
LAGI KÈDANAN
Wis sewindu ati nyong beku
wis sewindu ati nyong sintru
mbeku sintru mbekep nang dada
gawé lara dadi nestapa
duh aduh dadi nestapa…2x
Saben bengi nyong mandeng wulan
mbokan ana bayang sampèyan
apa iya ora kèlingan
maring enyong sing lagi kèdanan
duh aduh lagi kèdanan…2x
Apa arti sagegem emas lamaran
angger ora nganti tekan maring kawinan
Apa arti kemerlob intan berlian
angger rika mung bisané nggo dolanan
Apa arti janji manis kaya madu
mung nyatané kabèh mau campuran lebu
Apa arti slèndang biru sutra ungu
mung nyatané rika cuman colong playu
Tegal, 2008
Di sini, kita dibawa ke dunia patah hati. “Wis sewindu ati nyong beku / wis sewindu ati nyong sintru” – delapan tahun hati membeku, terhimpit nestapa.
Rindu selalu diarahkan ke bulan: “Saben bengi nyong mandeng wulan / mbokan ana bayang sampéyan”. Bulan adalah pengingat, tapi juga penambah sepi.
Lalu muncul kritik sosial: “Apa arti sagegem emas lamaran / angger ora nganti tekan maring kawinan”. Janji, emas, permata – semuanya sia-sia jika tak sampai pelaminan. Apalagi diakhiri pengkhianatan: “mung nyatané rika cuman colong playu”. Maka lagu ini bukan hanya rindu, tapi juga gugatan terhadap kepalsuan cinta.
Pada syair berikutnya berjudul Léklok:
LÉKLOK
Nyong péngin ngusek ning ati sampéyan
bléh péngin nyong yag-yagan
Wis léklok nyong jelajah paran
nyong wuyung nyong kasmaran
Nyong wis mabur ngiteri langit
ésuk awan bengi saporét-porét
Sukmané nyong nyilemi sepi wingit
sampéyan ngumpet nyong kesumat
Nyong adus kembang pitung warna
tak lakoni nyong gupak lelara
asal baé nemu cahya bianglala
Saiki nyong lémpoh pladangan
maring sampéyan nyong lila
sudi nglakoni apa baé saumur-umur
15 Nov 2024
Kata léklok berarti letih. Penyair menggambarkan perjalanan batin yang melelahkan. “Wis léklok nyong jelajah paran / nyong wuyung nyong kasmaran”. Cinta itu indah, tapi sekaligus melelahkan.
Ada penggambaran spiritual: “Nyong adus kembang pitung warna / tak lakoni nyong gupak lelara”. Ini simbol ritual Jawa: mandi bunga tujuh rupa, upaya membersihkan diri dari sengsara demi meraih cahaya cinta.
Akhirnya muncul kerelaan: “Saiki nyong lémpoh pladangan / maring sampéyan nyong lila”. Penyair menyerah dalam pasrah, rela menanggung segalanya demi kekasih.
Pada syair lagu yang lain Lanang Setiawan menulis:
KIDUNG KEMAT
Pembayun lemah gemulai
pinter ngidung pinter jogéd
Ngidung Pembayun mendayu-dayu
mendayu-dayu ngidung Pembayun
Jogéd Pembayun laka musuh
sing nyawang pikiran pesuh
Raga Pembayun mancar aura sihir
mancar aura sihir raga Pembayun
Sapa baé dijamin kepencut
sateruse klayu kepilut
Sayang baé lunyu kaya welut
carané pimén bén bisa katut
Tegal 2024
Syair ini bermain pada sensualitas seorang penari Pembayun. “Jogéd
Pembayun laka musuh / sing nyawang pikiran pesuh” – goyangannya memikat, membuat siapa pun terhanyut.
Ada unsur sihir: “Raga Pembayun mancar aura sihir”. Kekuatan tubuhnya bukan sekadar gerak, melainkan pesona magis. Tapi pesona ini licin: “Sayang baé lunyu kaya welut / carané pimén bén bisa katut”. Jadi, ini bukan sekadar lagu cinta, melainkan peringatan: daya tarik bisa menjadi jebakan.
Lanang Setiawan juga menulis:
RIKA TÈGA ENYONG TÈGA
Apa rika pancén wis téga
ninggal lunga enyong kesepian
ngemu tangis luh dléwéran
Rika aja kaya kuwé
karo wong wadon sagelemé
gawé lara sapénaké
Ana perkara aja dibekep
ana nganti ora wani madep
Ana perkara aja dibekep
ana nganti ora wani madep
Aja nganggo karepé déwék
aja nganggo menangé déwék
Poma rong poma aja dibekep
Angger rika pancéné téga
aja getun enyong demenan
luru ganti sing temenan
Enyong ora pan guyonan
rika téga enyong uga téga
rika njarag enyong uga njarag
Tegal, 2008
Syair ini adalah dialog penuh sakit hati. “Apa rika pancén wis téga ninggal lunga enyong kesepian” – ditinggal dengan air mata berderai.
Penyair mengingatkan agar persoalan jangan dipendam: “Ana perkara aja dibekep / ana nganti ora wani madep”. Transparansi adalah kunci, bukan menutupi.
Namun akhirnya, ada sikap keras: “rika téga enyong uga téga”. Cinta dibalas dengan ketegasan, bukan hanya pasrah.
Syair lagu yang lainnya lagi:
BIDUAN
Kairing tetabuhan nggirap-nggirap
biduanita nebar ajian jalasutra
(nggirap-nggirap biduan pasangkala
Nebar upas wewangian)
Enyong permaisuri jagad
kembang sedap malam
keplatok bonggan
dudu salah enyong
Kairing kidung kutut manggung
biduan rikat tapuk gemblung
Nang pangkon pupu kinclong
lonjoran raga tumbang
Ajian jalasutra biduan apus kromo
mangan korban...
Tegal, 2024
Syair ini membuka tema mistis. Biduan (penyanyi perempuan) digambarkan sebagai penyihir: “biduanita nebar ajian jalasutra”.
“Enyong permaisuri jagad / kembang sedap malam” – ia memposisikan diri sebagai penguasa pesona. Tapi pesona ini mematikan: “Ajian jalasutra biduan apus kromo / mangan korban”. Jadi, biduan bukan sekadar penyanyi, melainkan figur pemikat yang membawa bahaya, mengingatkan pada stereotipe biduan dalam budaya Jawa: perempuan panggung yang dianggap penuh daya magis.
Selanjutnya Lanang menulis:
RONGGENG PANELUHAN
Wulané kaling-kalingan mendung
bengi tambah suwung
(Tambah suwung bengi)
(Duh.. tambah suwung)
Awor upas nyimpen kesumat
Kidung ronggéng ngémpéri jagat
Nyimpen kesumat Kesérét angin
monyék paneluhan...
Unén-unén gamelan nyuwék sepi
Bengi ngédap-ngédapi, mblaini
(Ngédapi-ngédapi bengi mblaini)
(Mblaini bengi ngédap-ngédapi)
Jogét ronggéng saya gemblung
Saya ngédan jogéd ronggéng
Wulan ceplok késér-késér
Késér-késér wulan ceplok
Kidung ronggéng nggawa korban
nggawa korban kidung ronggéng
(Kidung ronggéng nggawa korban)
(nggawa korban kidung ronggéng)
Tegal, 2024
Sebelum masuk syair, perlu dipahami: paneluhan adalah istilah Jawa untuk teluh atau santet – praktik ilmu hitam yang ditujukan untuk mencelakai orang.
Nah, syair ini jelas membawa nuansa itu: “Awor upas nyimpen kesumat / Kidung ronggéng ngémpéri jagat”. Ronggeng yang menari sambil membawa “upas” (racun), menyimpan dendam.
“Kidung ronggéng nggawa korban” – kidung yang semula harusnya hiburan berubah jadi alat paneluhan. Musik dan tari menjadi jalan masuk kuasa gaib yang menghisap korban. Inilah gambaran kuat tentang ronggeng yang dihubungkan dengan dunia mistik Jawa.
Pada syair di bawah ini Lanang Setiawan menulis:
MARDIYAH LINTANG MENCORONG
Mardiyah asal désa Bandasari
wilayah kecamatan Dukuhturi
Gunakaya Mardiyah mowak-mawik
langka sing ngangkir mbébéni
Kabéh kalah breg
langka lawan langka tanding
Mardiyah gemrincing emas berlian
sapa baé kenal kosih bocahan
Duwit Mardiyah sehaha tikel-tikel
gedong, kapal, uga hotél
Mardiyah lintang mencorong
legenda bumi Tegal keminclong
Slawi, 11-02-2024
Karya ini lebih dekat pada balada pujian. “Mardiyah lintang mencorong / legenda bumi Tegal keminclong”. Sosok Mardiyah ditampilkan sebagai perempuan luar biasa: kaya, cantik, punya kuasa ekonomi.
Ia digambarkan dengan detail: emas, berlian, kapal, hotel – hingga jadi legenda. Syair ini adalah potret realis tentang perempuan Tegal yang naik derajat karena harta dan pesona.
Pada syair lagu pamungkas Lanang Setiawan menulis:
BABAD MARKONAH
Markonah lintang kejora
cungur mancung ayu kaya Landa
Kulit putih kaya puli gedang
rambut pirang kemuning
Pawakan duwur awak nggitar Spanyol
nyong montok bahénol
Nyong lair ning zaman mobat-mabit
wong Slawi asli akéh sing kepilut
Najana nyong bocah nakal
tapi pilih-pilih gacoan ora asal
Gundik enyong sekandang bentang
para amtenar uga raja kondang
Slawi, 11-02-2024
Sama seperti Mardiyah, Markonah digambarkan sebagai sosok ikonik. “Markonah lintang kejora / cungur mancung ayu kaya Landa”. Wajah Eropa, tubuh gitar Spanyol, kulit putih.
Namun, Markonah bukan hanya cantik: ia pun digambarkan sebagai sosok nakal, penuh daya tarik bagi pejabat: “Gundik enyong sekandang bentang / para amtenar uga raja kondang”.
Balada ini berfungsi sebagai babad, yakni catatan sejarah lisan tentang perempuan yang menjadi legenda, baik karena pesona maupun kisah kontroversialnya.
PENUTUP
Dari keseluruhan syair, kita melihat satu benang merah: cinta, rindu, dan pesona tidak pernah berdiri sendiri. Ia selalu dihubungkan dengan penderitaan, pengkhianatan, bahkan dunia gaib. Lanang Setiawan dengan berani memadukan pengalaman nyata (ultah, cinta gagal, kekayaan desa) dengan mitos (biduan bersihir, ronggeng paneluhan). Dari sini, karya-karyanya menjadi potret lengkap manusia Tegal: penuh cinta, tapi juga tidak lepas dari luka, mistik, dan sejarah.
(Alwi Wiloto Utomo adalah pengamat sastra lokal Tanggerang)