Rabu, 20/08/2025, 07:23:22
Nyong Ngeroncé Sanduwur Kluwung: Syair Puitika Lagu Tegalan
OLEH: ALWI WILOTO UTOMO
.

SEBELUM masuk pada tiap-tiap teks, kita perlu menimbang sosok penciptanya. Dialah seorang pengusung sastra daerah Tegal, yang bukan hanya sekadar menulis dalam bahasa lokal, tetapi mengangkatnya setara dengan tradisi sastra besar lain. Melalui karyanya, sastra Tegalan menemukan tempatnya dalam bentuk nyanyian, kidung, dan balada.

Ia bukan saja penyair, melainkan juga pembaharu: menghadirkan puisi pendek Kur 267 bersama Dwi Ery Santoso sebagai aliran baru dalam dunia kepenyairan Tegalan. Yang khas dari ciptaannya adalah keberanian menyinggung hal-hal puitis yang berpijak pada kehidupan nyata: cinta, duka, pengkhianatan, kesetiaan, bahkan sampai pada dunia mistis seperti paneluhan (santet). Semua itu diramu dengan diksi syair lagu Tegalan yang lugas, namun dalam.

Adalah seorang novelis, wartawan, dan pelopor Sastra Tegalan, Lanang Setiawan, yang namanya cukup dikenal luas ketika menerima Hadiah Sastra Jawa Rancagé tahun 2011. Dalam perjalanan kepenulisannya, Lanang menempatkan bahasa Tegal bukan sekadar dialek daerah, tetapi sebagai medium sastra yang sahih.

Selain produktif menulis novel dan berita, ia juga rajin melahirkan puisi. Puisinya khas: kadang lirih dan melankolis, kadang lantang dan politis, kadang pula mengulik kembali sejarah lokal Tegal yang penuh legenda. Dari buku antologi puisi bertajuk "Gladiator Jawa" karya-karyanya, dapat kita lihat pertautan antara suara batin pribadi dengan kesadaran kolektif sejarah dan kemanusiaan.

Mari kita kupas satu per satu syair lagu ciptaannya yang disajikan.

BALADA KUR 267

Nyong kowen bying

Ngeroncé sanduwur kluwung 2x

sanduwur kluwung

nyong Ngeroncé...

 

Demen

Paribasan udan

Prosesé ora dadakan

 

Dandan

Porét bérag gaspol

Lambang perawan subur lincah

 

Mei

Wulan istimewa

Umurmu telu enem

 

Ultah

Tanda gusti welas

Dinamu kanggo apa

 

Nyong kowen bying

Ngeroncé sanduwur kluwung 2x

sanduwur kluwung

nyong Ngeroncé...

 

Slawi, Mei 2024

Syair lagu Balada ini dibuka dengan pengakuan personal: “Nyong kowen bying / Ngeroncé sanduwur kluwung”. Kata ngeroncé mengandung makna menyusun, merangkai, namun di sini ia dipakai dalam konteks lirih: merangkai perasaan, memaknai cinta.

Ada bait “Demen / Paribasan udan / Prosesé ora dadakan” yang menegaskan bahwa cinta bukanlah sesuatu yang instan, melainkan sebuah proses. Lalu bagian “Dandan / Porét bérag gaspol / Lambang perawan subur lincah” menghadirkan simbol sensual, perawan yang masih penuh energi.

Unsur waktu hadir dalam “Mei / Wulan istimewa / Umurmu telu enem” – sebuah tanda ulang tahun, yang kemudian dipertegas: “Ultah / Tanda gusti welas / Dinamu kanggo apa”. Jadi, balada ini menggabungkan perayaan personal dengan refleksi eksistensial: hari lahir bukan sekadar tanggal, tapi pertanyaan bagi tujuan hidup.

Pada syair lagu berjudul Wuyung, Lanang Setiawan menulis seperti ini:

 

WUYUNG

Yén ana wong wadon nang jero dadané sampéyan,

Ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong

Sing sadina-dina nyangga wuyung

 

Adong ana uwong wadon nang jero impéné sampéyan,

ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong.

sing ora sanggup nyangga sintru.

 

Kangené enyong kaya panas nunggu udan.

Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé

 

Sadina-dina, nyong nyangga wuyung.

Nyong nyangga wuyung, sadina-dina.

Rasa wuyung kiyé sadawané zaman.

Maring sampéyan nyong rindu kesumat.

 

(Aja dusta, aja mbodoni)

Nyong ora sanggup pisah.

(Aja dusta, aja mbodoni)

Nyong ora sanggup nyangga sintru.

(Aja mbodoni, aja gawé kuciwa)

Nyong ora sanggup urip déwékan.

 

Adong ana uwong wadon nggandul nang ati sampéyan,

ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong.

sing ora sanggup nandang siksa.

 

Kangené enyong kaya panas nunggu udan.

Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé

 

Slawi, 2024

 

Syair ini membicarakan cinta yang menyala tanpa henti. Kata kunci adalah wuyung (kasmaran, rasa rindu yang membakar). “Yén ana wong wadon nang jero dadané sampéyan, ora liya maning kuwé jiwa ragané enyong” menegaskan penyatuan total: tubuh, jiwa, dan kerinduan melebur ke dalam sosok kekasih.

“Kangené enyong kaya panas nunggu udan” memberi gambaran betapa rindu itu mendesak, menekan, dan menanti pelepasan. Lalu pengakuan, “Kasmaran kiyé laka ujungé, laka pungkasé” – cinta ini tanpa akhir, abadi.

Ada pula peringatan keras: “Aja dusta, aja mbodoni”. Kata-kata itu berulang-ulang, seperti mantra agar cinta tidak ternoda kebohongan. Bila dusta hadir, penyair mengaku “Nyong ora sanggup urip déwékan”. Maka Wuyung adalah elegi cinta yang pasrah sekaligus mendesak: cinta atau hancur.

Mari kita cermati syair lagu lainnya:

 

LAGI KÈDANAN

 

Wis sewindu ati nyong beku

wis sewindu ati nyong sintru

mbeku sintru mbekep nang dada

gawé lara dadi nestapa

duh aduh dadi nestapa…2x

 

Saben bengi nyong mandeng wulan

mbokan ana bayang sampèyan

apa iya ora kèlingan

maring enyong sing lagi kèdanan

duh aduh lagi kèdanan…2x

 

Apa arti sagegem emas lamaran

angger ora nganti tekan maring kawinan

Apa arti kemerlob intan berlian

angger rika mung bisané nggo dolanan

 

Apa arti janji manis kaya madu

mung nyatané kabèh mau campuran lebu

Apa arti slèndang biru sutra ungu

mung nyatané rika cuman colong playu

 

Tegal, 2008

 

Di sini, kita dibawa ke dunia patah hati. “Wis sewindu ati nyong beku / wis sewindu ati nyong sintru” – delapan tahun hati membeku, terhimpit nestapa.

Rindu selalu diarahkan ke bulan: “Saben bengi nyong mandeng wulan / mbokan ana bayang sampéyan”. Bulan adalah pengingat, tapi juga penambah sepi.

Lalu muncul kritik sosial: “Apa arti sagegem emas lamaran / angger ora nganti tekan maring kawinan”. Janji, emas, permata – semuanya sia-sia jika tak sampai pelaminan. Apalagi diakhiri pengkhianatan: “mung nyatané rika cuman colong playu”. Maka lagu ini bukan hanya rindu, tapi juga gugatan terhadap kepalsuan cinta.

Pada syair berikutnya berjudul Léklok:

 

LÉKLOK

 

Nyong péngin ngusek ning ati sampéyan

bléh péngin nyong yag-yagan

Wis léklok nyong jelajah paran

nyong wuyung nyong kasmaran

 

Nyong wis mabur ngiteri langit

ésuk awan bengi saporét-porét

Sukmané nyong nyilemi sepi wingit

sampéyan ngumpet nyong kesumat

 

Nyong adus kembang pitung warna

tak lakoni nyong gupak lelara

asal baé nemu cahya bianglala

 

Saiki nyong lémpoh pladangan

maring sampéyan nyong lila

sudi nglakoni apa baé saumur-umur

 

15 Nov 2024

Kata léklok berarti letih. Penyair menggambarkan perjalanan batin yang melelahkan. “Wis léklok nyong jelajah paran / nyong wuyung nyong kasmaran”. Cinta itu indah, tapi sekaligus melelahkan.

Ada penggambaran spiritual: “Nyong adus kembang pitung warna / tak lakoni nyong gupak lelara”. Ini simbol ritual Jawa: mandi bunga tujuh rupa, upaya membersihkan diri dari sengsara demi meraih cahaya cinta.

Akhirnya muncul kerelaan: “Saiki nyong lémpoh pladangan / maring sampéyan nyong lila”. Penyair menyerah dalam pasrah, rela menanggung segalanya demi kekasih. 

Pada syair lagu yang lain Lanang Setiawan menulis:

 

KIDUNG KEMAT

Pembayun lemah gemulai

pinter ngidung pinter jogéd

 

Ngidung Pembayun mendayu-dayu

mendayu-dayu ngidung Pembayun

Jogéd Pembayun laka musuh

sing nyawang pikiran pesuh

 

Raga Pembayun mancar aura sihir

mancar aura sihir raga Pembayun

 

Sapa baé dijamin kepencut

sateruse klayu kepilut

Sayang baé lunyu kaya welut

carané pimén bén bisa katut

 

Tegal 2024

Syair ini bermain pada sensualitas seorang penari Pembayun. “Jogéd

Pembayun laka musuh / sing nyawang pikiran pesuh” – goyangannya memikat, membuat siapa pun terhanyut.

Ada unsur sihir: “Raga Pembayun mancar aura sihir”. Kekuatan tubuhnya bukan sekadar gerak, melainkan pesona magis. Tapi pesona ini licin: “Sayang baé lunyu kaya welut / carané pimén bén bisa katut”. Jadi, ini bukan sekadar lagu cinta, melainkan peringatan: daya tarik bisa menjadi jebakan.

Lanang Setiawan juga menulis:

 

RIKA TÈGA ENYONG TÈGA

 

Apa rika pancén wis téga

ninggal lunga enyong kesepian

ngemu tangis luh dléwéran

Rika aja kaya kuwé

karo wong wadon sagelemé

gawé lara sapénaké

 

Ana perkara aja dibekep

ana nganti ora wani madep

Ana perkara aja dibekep

ana nganti ora wani madep

Aja nganggo karepé déwék

aja nganggo menangé déwék

 

Poma rong poma aja dibekep

Angger rika pancéné téga

aja getun enyong demenan

luru ganti sing temenan

 

Enyong ora pan guyonan

rika téga enyong uga téga

rika njarag enyong uga njarag

 

Tegal, 2008

Syair ini adalah dialog penuh sakit hati. “Apa rika pancén wis téga ninggal lunga enyong kesepian” – ditinggal dengan air mata berderai.

Penyair mengingatkan agar persoalan jangan dipendam: “Ana perkara aja dibekep / ana nganti ora wani madep”. Transparansi adalah kunci, bukan menutupi.

Namun akhirnya, ada sikap keras: “rika téga enyong uga téga”. Cinta dibalas dengan ketegasan, bukan hanya pasrah.

Syair lagu yang lainnya lagi:

 

BIDUAN

 

Kairing tetabuhan nggirap-nggirap

biduanita nebar ajian jalasutra

(nggirap-nggirap biduan pasangkala

Nebar upas wewangian)

 

Enyong permaisuri jagad

kembang sedap malam

keplatok bonggan

dudu salah enyong

 

Kairing kidung kutut manggung

biduan rikat tapuk gemblung

 

Nang pangkon pupu kinclong

lonjoran raga tumbang

Ajian jalasutra biduan apus kromo

mangan korban...

 

Tegal, 2024

Syair ini membuka tema mistis. Biduan (penyanyi perempuan) digambarkan sebagai penyihir: “biduanita nebar ajian jalasutra”.

“Enyong permaisuri jagad / kembang sedap malam” – ia memposisikan diri sebagai penguasa pesona. Tapi pesona ini mematikan: “Ajian jalasutra biduan apus kromo / mangan korban”. Jadi, biduan bukan sekadar penyanyi, melainkan figur pemikat yang membawa bahaya, mengingatkan pada stereotipe biduan dalam budaya Jawa: perempuan panggung yang dianggap penuh daya magis.

Selanjutnya Lanang menulis:

 

RONGGENG PANELUHAN

 

Wulané kaling-kalingan mendung

bengi tambah suwung

(Tambah suwung bengi)

(Duh.. tambah suwung)

 

Awor upas nyimpen kesumat

Kidung ronggéng ngémpéri jagat

Nyimpen kesumat Kesérét angin

monyék paneluhan...

 

Unén-unén gamelan nyuwék sepi

Bengi ngédap-ngédapi, mblaini

(Ngédapi-ngédapi bengi mblaini)

(Mblaini bengi ngédap-ngédapi)

 

Jogét ronggéng saya gemblung

Saya ngédan jogéd ronggéng

Wulan ceplok késér-késér

Késér-késér wulan ceplok

 

Kidung ronggéng nggawa korban

nggawa korban kidung ronggéng

(Kidung ronggéng nggawa korban)

(nggawa korban kidung ronggéng)

 

Tegal, 2024

Sebelum masuk syair, perlu dipahami: paneluhan adalah istilah Jawa untuk teluh atau santet – praktik ilmu hitam yang ditujukan untuk mencelakai orang.

Nah, syair ini jelas membawa nuansa itu: “Awor upas nyimpen kesumat / Kidung ronggéng ngémpéri jagat”. Ronggeng yang menari sambil membawa “upas” (racun), menyimpan dendam.

“Kidung ronggéng nggawa korban” – kidung yang semula harusnya hiburan berubah jadi alat paneluhan. Musik dan tari menjadi jalan masuk kuasa gaib yang menghisap korban. Inilah gambaran kuat tentang ronggeng yang dihubungkan dengan dunia mistik Jawa.

Pada syair di bawah ini Lanang Setiawan menulis:

 

MARDIYAH LINTANG MENCORONG

 

Mardiyah asal désa Bandasari

wilayah kecamatan Dukuhturi

 

Gunakaya Mardiyah mowak-mawik

langka sing ngangkir mbébéni

Kabéh kalah breg

langka lawan langka tanding

 

Mardiyah gemrincing emas berlian

sapa baé kenal kosih bocahan

 

Duwit Mardiyah sehaha tikel-tikel

gedong, kapal, uga hotél

Mardiyah lintang mencorong

legenda bumi Tegal keminclong

 

Slawi, 11-02-2024

Karya ini lebih dekat pada balada pujian. “Mardiyah lintang mencorong / legenda bumi Tegal keminclong”. Sosok Mardiyah ditampilkan sebagai perempuan luar biasa: kaya, cantik, punya kuasa ekonomi.

Ia digambarkan dengan detail: emas, berlian, kapal, hotel – hingga jadi legenda. Syair ini adalah potret realis tentang perempuan Tegal yang naik derajat karena harta dan pesona.

Pada syair lagu pamungkas Lanang Setiawan menulis:

 

BABAD MARKONAH

 

Markonah lintang kejora

cungur mancung ayu kaya Landa

 

Kulit putih kaya puli gedang

rambut pirang kemuning

Pawakan duwur awak nggitar Spanyol

nyong montok bahénol

 

Nyong lair ning zaman mobat-mabit

wong Slawi asli akéh sing kepilut

 

Najana nyong bocah nakal

tapi pilih-pilih gacoan ora asal

Gundik enyong sekandang bentang

para amtenar uga raja kondang

 

Slawi, 11-02-2024

Sama seperti Mardiyah, Markonah digambarkan sebagai sosok ikonik. “Markonah lintang kejora / cungur mancung ayu kaya Landa”. Wajah Eropa, tubuh gitar Spanyol, kulit putih.

Namun, Markonah bukan hanya cantik: ia pun digambarkan sebagai sosok nakal, penuh daya tarik bagi pejabat: “Gundik enyong sekandang bentang / para amtenar uga raja kondang”.

Balada ini berfungsi sebagai babad, yakni catatan sejarah lisan tentang perempuan yang menjadi legenda, baik karena pesona maupun kisah kontroversialnya.

PENUTUP

Dari keseluruhan syair, kita melihat satu benang merah: cinta, rindu, dan pesona tidak pernah berdiri sendiri. Ia selalu dihubungkan dengan penderitaan, pengkhianatan, bahkan dunia gaib. Lanang Setiawan dengan berani memadukan pengalaman nyata (ultah, cinta gagal, kekayaan desa) dengan mitos (biduan bersihir, ronggeng paneluhan). Dari sini, karya-karyanya menjadi potret lengkap manusia Tegal: penuh cinta, tapi juga tidak lepas dari luka, mistik, dan sejarah.

(Alwi Wiloto Utomo adalah pengamat sastra lokal Tanggerang)

Tulisan dalam Kolom Opini ini adalah kiriman dari masyarakat. Segala tulisan bukan tanggung jawab Redaksi PanturaNews, tapi tanggung jawab penulisnya.

 
Belum ada komentar untuk ditampilkan pada artikel ini.

Komentar Berita